تأثیر قرآن و حدیث در شعر فردوسی

فردوسی از جمله بزرگانی است که روح و عظمت اندیشه رفیع او را در اثر گرانسنگ وی به وضوح می بینیم و تأثیر قرآن و حدیث را بر اثرش .

فردوسی

شعر شاعر در واقع آیینه تمام نمای اندیشه،منش و شخصیت اوست. شاعر دانسته ها و آموخته های خویش را در سروده هایش متجلی می سازد.به همین گونه عقاید مذهبی و اندیشه های دینی وی را در کلام موزون وی می یابیم.

فردوسی نیز از جمله بزرگانی است که روح و عظمت اندیشه ی رفیع او را در اثر گرانسنگ وی به وضوح می بینیم و تأثیر قرآن و حدیث را برا اثرش .

الف – تأثیر قرآن در شعر و کلام فردوسی

با نگاه به جای جای شاهنامه تأثیر قرآن را بر اندیشه ی وی می بینیم . در ابیات آغازین حکیم فرزانه می گوید :  

به بینندگان آفریننده را                          نبینی مرنجان دو بیننده را

فردوسی با استناد به آیه 103 سوره انعام این شعر را سروده است.

-    چشمها او را در نیابند و او چشم ها را دریابد و اوست لطیف و خبیر

در جای دیگر می گوید :

زخاشاک  تا هفت چرخ بلند                   همان آتش و آب و خاک نژند

به هستی یزدان گوایی دهند                 روان تو را آشنایی دهند

فردوسی در این ابیات هم سو با بسیاری آیات که همه ی پدیده ها را نشان و گواهان  هستی خدا می داند ، می شود .اشعار بالا با سوره های آل عمران آیه 190 ، سوره شورا آیه 29 هم خوانی دارد :

-   همانا در آفرینش آسمان ها و زمین و گردش شب و روز برای خردمندان نشانه هاست .آل عمران/190

-   یکی از گواهان و نشانه های او آفرینش آسمان ها و زمین است و جاندارانی که در آن ها پراکنده اند . شورا / 29

فردوسی در جایی دیگر به قدرت خداوند و دهش وی بر بندگان یاد می کند :

یکی را دهد تاج و تخت بلند                     یکی را کند بنده و مستمند

نه با اینش مهر و نه با آنش کین                  نداند کس این جز جهان آفرین

این ایدئولوژی شاعر با سوره ی آل عمران آیه 26 نزدیکی دارد :

بگو خدایا ، ای دارای جهان !ملک و فرمانروایی را به هر که می خواهی و از هر که خواهی می گیری هر که خواهی گرامی می داری و هر که را خواهی خوار می سازی ، به دست توست خیر ، و تو بر هر کار توانایی .

فردوسی در جای دیگر پیرو همین مضمون می گوید :

کسی را که خواهد برآرد بلند                               یکی را کند سوگوار و نژند

 و یا

یکی را برآرد به چرخ بلند                             یکی را کند خوار و زار و نژند

نه پیوند با آن نه با اینش کین                          که دانست راز جهان آفرین

فردوسی برپایه اندیشه دینی خود می گوید :

جهان را فزایش زجفت آفرید                      که از یک فزونی نیاید پدید

این سخن وی الهام گرفته از سوره ی زاریات آیه 49 و سوره ی یاسین آیه 36 است :

-        از هر چیز جفت هایی آفریدیم باشد که پند گیرید.

-         پاک است او که همه چیز را جفت آفرید ، از آن چه از زمین می رویاند و از خودهاشان و از آن چه نمی دانند .

استاد سخن ابوالقاسم فردوسی در جای دیگر می گرید :

خداوند هست و خداوند نیست                             همه چیز جفت است و ایزد یکی است

با نگاهی به این اثر ماندگار ایدئولوژی و عقاید شاعر جای جای به چشم می خورد .

آن چه گفتیم نمونه یی بود از بسیار در این اثر.

ب – تأثیر حدیث بر اندیشه ی فردوسی

زهر چه آفریده است او بی نیاز                       تو در پادشاهیش گردن فراز

زدستور و گنجور و از تاج و تخت                    زکمی و بیشی و از ناز و بخت

همه بی نیاز است و ما بنده ایم                         به فرمان و رایش سرافکنده ایم

ارادت فردوسی به حضرت علی ( ع ) در ابیات آغازین شاهنامه ( مقدمه ) آشکار است . اما در ابیات بالا نشان دهنده مطالعه و تسلط شاعر بر نهج البلاغه می باشد  چرا که مولای متقیان این سخن را در خطبه ی 155 نهج البلاغه عنوان نموده اند :

-        جهان را آفرید بی آن که نمونه ی پیشینی داشته و بی آن که با مشاوری رای زند و بی آن که یاوری او را یاری رساند .

موارد بسیاری در حوزه اندیشه و علوم دینی پیرامون آن از بزرگان ، امامان و پیامبر اسلام که مسلمین را به آن امر یا از آن نهی فرمودند در جای جای سخنان حکیم فرزانه توس می بینیم .

از موارد مهمی که فردوسی به آن نظر داشته و در ابتدای اثرش به آن اشاره کرده خردورزی است و این مهم در کلام پیامبر و امامان بارها آمده است .

خرد نیست با مردم ناسپاس                   نه آن را که او نیست یزدان شناس

امام صادق ( ع ) در اصول کافی می فرماید :

-        هر که خرد دارد ،هر که دین دارد به بهشت می رود .

و باز حکیم توس می فرماید :

خرد بهتر از هر چه ایزد بداد                          ستایش خرد را به از راه داد

 که حضرت علی ( ع ) این سخن را  بارها بیان فرموده اند :

-        خداوند به بندگان خویش چیزی برتر از خرد نبخشید.             غررالحکم 6/80

-        خرد بهترین بخشایش خداوند است .                               غررالحکم 2/377

و در ادامه انسان خردمند از نظر فردوسی چنین است :

نخستین نشان خرد آن بود                            که از بد همه ساله ترسان بود

و باز این سخن را از کلام مولا امیرالمومنین (ع ) در می یابیم :

-        عاقل و خردمند اوست که از ناروایی ها بپرهیزد و از بدیها بگریزد. غررالحکم 2/36

آن چه که پیرامون خرد در خلال اشعار شاهنامه می یابیم به نوعی از انبیا ، امامان و بزرگان دین تأثیر و تأثر پذیرفته است .

فردوسی تنها به مقوله ی خرد بسنده نکرده و دردیگر امور سخنان انبیا را به شکلی زیبا به خواننده تقدیم می کند :

چو دانا تو را دشمن جان بود                                  به از دوست مردی که نادان بود

حضرت علی ( ع ) می فرمایند :

-        دشمن دانا به از نادان دوست .     بحار الانوار 78/351

-        دشمنی دانا از دوستی نادان بهتر است .          غرراحکم 4 / 351

در جای دیگر حکیم فرزانه می گوید

که دشمن که دانا بود به ز دوست                                  ابا دشمن و دوست دانش نکوست

فردوسی جای دیگر کبر و غرور را مذمت می کند و می گوید :

منش پست و کم دانش آن کس که گفت                   منم کم ز گیتی کسی نیست جفت

حضرت علی ( ع ) می فرمایند :

-        همین نادانی تو را بس که به دانش خود بنازی  . بحار الانوار 2 / 48

-        ابله ترین مردم اوست که خود را عاقلترین آن ها پندارد .    غررالحکم 2 / 416

کلام آخر :

موارد بسیاری در حوزه اندیشه و علوم دینی پیرامون آن از بزرگان ، امامان و پیامبر اسلام که مسلمین را به آن امر یا از آن نهی فرمودند در جای جای سخنان حکیم فرزانه توس می بینیم . آن چه در بالا گذشت اندکی بود از بسیار .

در نهایت می توان به اموری که حکیم فرزانه در اثر خویش و با استناد به آیات و احادیث آورده به موارد زیر اشاره کرد :

-        نیکو سخن گفت

-        شنیدن سخنان نیکو و به کار بستن آن ها

-        گذاردن حق دیگران

-        هر چه کنی همان بدروی

-        پرهیز از عیب جویی

-        اعتدال و حد وسط امور

-        پرهیز از حرص و آز

-        به کار بستن عقل و علم

-        بردباری و صبر

-        دریافتن و یاری به مظلومان و ستمدیدگان

-        عدل و داد

-        دل کندن از دنیا

-        باور داشتن مرگ

منبع: سایت تبیان